بهمن ماه سال گذشته، وقوع گسترده ریزگرد در استان خوزستان و به دنبال آن وقوع مه و اندکی بارندگی، منجر به ناپایداری سیستم‌های توزیع برق و قطعی گسترده این منبع مهم انرژی در استان خوزستان شد. در این واقعه عجیب، علاوه بر اهواز، مرکز استان خوزستان، برق 10 شهر دیگر استان شامل کارون، باوی، حمیدیه، هویزه، ماهشهر، هندیجان، آبادان، خرمشهر، شادگان و دشت آزادگان نیز برای مدتی طولانی قطع شد.
به گزارش سایت خبری محیط زیست ایران (IENA) به نقل از ایسنا، به دنبال قطعی برق، تصفیه خانه های آب اهواز و به تبع آن بسیاری دیگر از شهرها نیز که از سامانه برق اضطراری برخوردار نبودند از کار افتاده و بدین ترتیب آب استان نیز دچار قطعی گردید. این موارد که با از مدار خارج شدن 180 سایت مخابراتی استان نیز همراه بود، مدارس، دانشگاه ها و ادارات اهواز و دیگر شهرهای استان را با تعطیلی مواجه کرد و توجهات بسیاری را به استان مظلوم خوزستان جلب نمود. به دنبال این توجهات، امکانات کشور به طور گسترده‌ای برای حل این بحران بسیج گردید و با گذشت مدت زمانی نه چندان کوتاه، اوضاع استان به حالت نسبتا عادی بازگشت.
سابقه و آمار بروز ریزگرد در ایران
وقوع طوفان‌های گرد و غبار و بروز پدیده ریزگرد، در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی در سطح منطقه‌ای و حتی جهانی افزایش یافته است. کشور ما نیز با توجه به آن که اصطلاحا روی کمربند خشک کره زمین قرار گرفته و بیش از 30 درصد از مساحت آن را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهند، به طور ویژه در استان خوزستان و برخی دیگر از استان‌های غربی، به شدت با این پدیده درگیر شده و لطمات زیادی از آن دیده است. در برخی موارد، گستره این معضل زیست محیطی تا 17 استان کشور، از جمله برخی استان‌های مرکزی کشور نیز رسیده و گاهی پایتخت را نیز بی‌نصیب نگذاشته است.
بروز خشکسالی‌های متعدد و تغییر شرایط اقلیمی در کنار عواملی چون مدیریت نادرست منابع آب و خاک، کاهش پوشش و تنوع گیاهی و همچنین بهره‌برداری ناپایدار و غیرصحیح از اراضی زراعی و مرتعی که عامل اصلی بروز آن‌ها، خود ما انسان‌ها هستیم، از مهم‌ترین عوامل تشدید فرسایش خاک و به دنبال آن بروز طوفان‌های گرد و غبار و ریزگرد در سال‌های اخیر شناخته شده‌اند.
بروز گرد و غبار البته، سابقه دیرینه‌ای در کشور ما دارد و در بسیاری از منابع علمی، به روزهای گرد و غباری در نقاط مختلف کشور اشاره گردیده است. در این منابع علاوه بر استان‌های غربی، بر جنوب شرق ایران نیز به عنوان یکی از مناطق اصلی گرد و غبار تاکید گردیده و بادهای 120 روزه سیستان به عنوان نمونه ذکر شده است.
بنا بر آمارهای ارائه شده توسط سازمان هواشناسی کشور، میانگین روزهای غبارآلود در طی 50 سال گذشته در شهرهای اهواز، آبادان، بوشهر و کرمانشاه به ترتیب 68، 76، 75 و 27 روز در سال بوده است. همچنین بنا بر داده‌های یک تحقیق علمی، در سال 1367 تعداد روزهای گرد و غباری در شهرهای زابل، آبادان، دزفول، بندرعباس و یزد معادل 81، 43، 40، 23 و 24 روز گزارش شده است. هنگام بروز این پدیده‌ها در ایران، گاهی تا میزان 9360 میکروگرم در مترمکعب، غلظت ذرات در هوا افزایش یافته است. به علاوه، آمارهای اخیر نشان می‌دهد دوام ریزگردها در هوای استان خوزستان با مساحتی حدود 64 هزار کیلومتر مربع، در برخی موارد به 144 ساعت (6 شبانه روز) بالغ گردیده و میزان وقوع این گونه طوفان‌های گرد و غبار در این استان نیز گاهی تا 102 بار در سال بوده است. در پژوهشی که در سال 1385 به انجام رسیده، اهواز به عنوان اصلی‌ترین شهری که در معرض وزش باد شمال و بادهای گرم شمال غربی قرار داشته و به دنبال آن در معرض ذرات ریزگرد ناشی از کشورهای عربی به خصوص کشور عراق در طول فصل بهار قرار می‌گیرد، شناخته شده است. با این حال، علاوه بر کل استان خوزستان، این بادها تمام مناطق غرب و جنوب غرب کشور نظیر استان‌های ایلام، کرمانشاه و بوشهر را با شدت‌های مختلف تحت تاثیر قرار داده و سالانه مقادیر زیادی گرد و غبار را از کشور عراق به این مناطق حمل می‌نمایند.
هجوم ریزگردها به مناطق غربی کشور ما در دو دهه اخیر شکل بسیار جدی‌تری به خود گرفته است. با این حال شاید بتوان گفت اولین موج اصلی ریزگرد در سال‌های اخیر، در سال 1387 و همچنین در نخستین روزهای سال 1388 خود را نشان داد. این پدیده که عمدتا رهاورد بادهای گرم و خشک عراق و سوریه بود، خوزستان را به همراه بخش‌های زیاد دیگری از کشور در زیر پرده غلیظی از گرد و غبار قرار داد. بر اساس داده‌های آماری، در این سال شهر اهواز به تنهایی به مدت 69 روز درگیر گرد و غبار بوده که نسبت به دو سال قبل، میزان آن بیش از 100 درصد افزایش یافته بود. همچنین در تیرماه همین سال، گرد و غبار، مهمان ناخوانده و چند روزه 12 استان کشور گردید و مساحتی معادل نیمی از فضای کشور را تحت تاثیر قرار داد. در سال 1389 نیز این پدیده از همان روزهای آغازین سال با شدتی به مراتب بیشتر، خوزستان و مناطق غربی ایران را مورد هجوم قرار داده و تا اردیبهشت ماه، بیش از نیمی از ایران را فراگرفته و در برخی مناطق علاوه بر بادهای شدید، با باران گل نیز همراه شد و این جریان تا به امروز به تناوب و به اشکال مختلف ادامه پیدا کرده است.

ریزگردها ممکن است در فصول مختلف سال به طور متفاوتی خود را نشان دهند. برای مثال در پژوهشی که بین سال های 90 تا 92 وضعیت ریزگردها را در شهر کرمانشاه مورد بررسی قرار داده، نشان داده شد که بروز ریزگرد در فصل تابستان بسیار بیشتر از فصول دیگر بوده و در فصل زمستان، هیچ روزی که در آن غلظت ذرات با قطر کمتر از 10 میکرون معلق موسوم به PM10، بیش از حد استاندارد باشد، مشاهده نگردیده است. این وضعیت به طور مشابهی در شهر خرم آباد نیز گزارش شده است. بر اساس اظهارات محققین، علت اصلی بیشتر بودن میزان ریزگردها در فصل تابستان، ورود بیشتر طوفان‌های گرد و غبار از طریق کشورهای همسایه است. همچنین وجود بارش‌های جوی در فصول پاییز و زمستان در چنین مناطقی، از مهم‌ترین عوامل کاهنده غلظت گرد و غبار و ذرات معلق هوا به حساب می‌آید.

عوامل بروز ریزگرد
عوامل زیادی در تشکیل طوفان‌های گرد و غبار و بروز پدیده ریزگردها دخیل هستند. اما در میان آن‌ها بدون شک فقدان پوشش گیاهی مناسب در اراضی مختلف، یکی از مهم‌ترین دلایل محسوب می‌شود. نبود پوشش گیاهی مناسب در مناطقی که مستعد گرد و غبار هستند باعث می‌شود که هوای بالای این مناطق شروع به گرم شدن نموده و به سمت بالا حرکت نماید. این جریان رو به بالای هوای گرم با بادهای تروپوسفری که دارای سرعت بالایی هستند برخورد نموده و در نتیجه آن یک جریان چرخشی به سمت پایین ایجاد می‌شود. این جریان با شدت بالایی با سطح زمین برخورد نموده و باعث ایجاد طوفان های گرد و غبار در مقیاس محلی می‌گردد که معمولا موقتی هستند.
ولی در مواقعی که جبهه‌های کم فشار و پرفشار جو با هم برخورد می‌کنند، بادهای به مراتب قوی‌تری ایجاد می‌شود که قادرند گرد و غبار را در مقیاسی جهانی ایجاد نمایند.
معمولا در سرعت‌های پایین باد، ذرات خاک حرکت خاصی نمی‌کنند. اما زمانی که این سرعت از حد خاصی عبور نماید تعدادی از ذرات شروع به ارتعاش نموده و هنگامی که سرعت باد بیشتر شود، از سطح کنده شده و وارد جریان هوا می‌شوند. در جریان جابجایی این ذرات خاک توسط باد، گاهی آن‌ها مجددا به سطح خاک برخورد نموده و این موضوع باعث می‌شود که ذرات به مراتب بیشتری از خاک جدا شده و به جریان هوا بپیوندند.
میزان ورود ذرات خاک به درون جریان هوا، علاوه بر سرعت باد به عواملی چون اندازه، شکل و چگالی این ذرات نیز بستگی دارد. این ذرات پس از وارد شدن به جریان هوا می‌توانند به روش‌های مختلفی نظیر خزش، جهش ناگهانی و بالاخره معلق شدن حرکت نموده و از مکانی به مکان دیگر منتقل شوند. در روش معلق شدن، عمدتا ذرات گرد و غباری که دارای قطری کمتر از 20 میکرون و دارای چگالی پایین هستند منتقل می‌شوند. این ذرات گاهی تا ارتفاع 6 هزار متر صعود کرده و تا مسافت 20 هزار کیلومتر جابجا می‌شوند.

در فصول مختلف سال، وضعیت بروز طوفان‌های گرد و غبار تغییرات قابل توجهی دارد. این طوفان‌ها بیشتر در فصول بهار و تابستان رخ می‌دهند و وقوع آن‌ها در فصول پاییز و زمستان کمتر است. به علاوه آمارهایی که از مناطق مختلف دنیا به دست آمده نشان می‌دهند که حدودا 65 درصد از طوفان‌های گردو غبار در فاصله زمانی ظهر تا غروب اتفاق می‌افتند. با این حال در پژوهشی که در منطقه خوزستان به انجام رسیده، مشخص شده که بیشترین نرخ نشست ذرات گرد و غبار در آبان ماه که شرایط جوی از سکون نسبی بیشتری برخوردار است اتفاق می‌افتد. در چنین شرایطی ذرات گرد و غبار که دارای اندازه‌ریزتری نیز در این ماه هستند، فرصت کافی را برای فرونشست بیشتر خواهند داشت.

وقوع خشکسالی‌های متعدد در سال‌های اخیر به ویژه در منطقه خاورمیانه و به دنبال آن کاهش بارندگی و رطوبت، متزلزل شدن خاک‌ها و کاهش شدید پوشش گیاهی، در کنار عوامل دیگری چون استفاده بی رویه از منابع آبی مناطق بیابانی، از بین رفتن نیزارها و وقوع نسبتا همیشگی بادهای غربی-شرقی باعث شده که میزان وقوع، ماندگاری و شدت طوفان‌های گرد و غبار و ریزگردها در کشور ما به ویژه در مناطق غرب و جنوب غرب به طور قابل توجهی افزایش یابد. وقتی به این عوامل، بی‌ثباتی سیاسی و وقوع جنگ‌های خانمان سوز در عراق و سوریه که موجب خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های شرق سوریه، مرکز و غرب عراق و همچنین عرصه‌های جنوبی کشورمان گردید را اضافه نماییم، پیچیدگی قضیه بیشتر نمایان می‌شود. این تالاب‌های خشک شده سرشار از ذرات بسیار ریز کمتر از 10 میکرون هستند که با وزش کوچک‌ترین بادی قادرند به هوا بلند شوند. همچنین در خصوص کشور عراق، از کاهش آب و تغییر مسیر رودخانه‌های دجله و فرات از مبادی مرزی آن‌ها نیز به عنوان عوامل دخیل در افزایش بیابان زایی در این کشور یاد می‌شود که به طور قطع در افزایش بروز ریزگردها نقش مهمی دارد.

در کنار عوامل فوق بایستی به این موضوع اشاره کرد که در منطقه جنوب غرب کشور که استان خوزستان در آن واقع شده، دشت‌های متعدد کوچک و بزرگی وجود دارند که به طور عمده از رسوبات آبرفتی و ریزدانه رودخانه‌های کرخه، کارون، دز، جراحی، هندیجان و شاخه‌های آن‌ها پوشیده شده‌اند. این مناطق پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به کانون‌های فرسایش بادی و وقوع ریزگرد دارند. همچنین وجود تپه‌های ماسه‌ای و شن‌زارهای موجود در این منطقه از کشور که از شمال غرب کرخه تا اطراف اهواز پراکنده‌اند، در تشدید پدیده گرد و غبار بی‌تاثیر نیستند.
افزایش اختلاف فشار هوا در فصل بهار و همچنین افزایش رطوبت و بروز پدیده وارونگی هوا در فصول سرد سال نیز می‌تواند در وقوع، تشدید و تداوم پدیده ریزگردها تاثیرگذار باشد. در پژوهشی که در این خصوص در منطقه کرمانشاه انجام شده، معلوم گردیده که وجود و تداوم پدیده وارونگی هوا ناشی از کوتاهی طول روز و همچنین عدم تاثیر تابش نور خورشید، باعث عدم انتقال و در نتیجه ماندگاری بیشتر ریزگردها در هوای شهر می‌گردد.
در کشور ایران، عامل اصلی بروز ریزگردها، «باد شمال» است. این باد که معمولا بین ماه‌های فروردین تا شهریور فعال است، در شمال منطقه خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق که همانند قیفی بزرگ عمل می‌نمایند، به بیابان‌های عراق و سوریه وارد گردیده و از آن جا ضمن ورود به کشور ما، تا خلیج فارس و رسیدن به آب‌های آزاد پیش می‌رود. این باد با گذر از بیابان‌های کشورهای مختلف، به طوفانی از ریزگرد تبدیل شده و سراسر منطقه را متاثر می‌سازد.
به طور کلی عواملی چون خاک، پستی و بلندی زمین و اقلیم می‌توانند یک ناحیه را مستعد تولید و بروز ریزگرد نمایند. ولی در این میان تغییر خصوصیات خاک دارای اهمیت زیادی است. مناطقی که از نظر خاک‌های رُسی و سیلتی، غنی هستند مسئول بیشتر طوفان‌های ریزگردی به حساب می‌آیند. چرا که میزان چسبندگی بین ذرات این نوع خاک‌ها به طور ذاتی کم است و به راحتی روی یکدیگر سر خورده و به وسیله باد جابجا می‌شوند. لذا برای جلوگیری از این اتفاق، بایستی اصطکاک و درگیری بین دانه‌ها و ذرات خاک را با ایجاد چسبندگی بین آن‌ها افزایش داد. در این خصوص استفاده از افزودنی‌های چسباننده‌ای نظیر مالچ‌ها می‌تواند نقش موثری در کنترل ریزگردهای ناشی از چنین مناطقی داشته باشد. در گذشته، سه کشور ایران، عراق و عربستان به صورت مشترک و با تقبل هزینه‌های مالچ پاشی، تمام زمین‌های تحت تاثیر این پدیده را با مواد چسبنده نفتی مالچ پاشی می‌نمودند. ولی از ابتدای دهه اول سال 2000 میلادی با بروز جنگ عراق و افزایش تنش‌های منطقه‌ای و در نتیجه، تغییر رویه این دولت‌ها، مالچ پاشی بیابان‌ها به فراموشی سپرده شد که نتیجه آن افزایش بی‌سابقه ریزگردها در خوزستان، غرب ایران و سپس به طور تقریبی در سراسر ایران بوده است. با این حال بسیاری از متخصصان، استفاده صرف و گسترده از مالچ‌های شیمیایی را به عنوان عاملی ناسازگار با محیط زیست و دارای خطرات بسیار برای سلامتی انسان‌ها قلمداد می‌نمایند و جایگزینی آن را با موارد دیگری چون ریگ و سنگریزه قابل ترجیح می‌دانند.
راه‌های مقابله با تاثیرات جانبی ریزگردها

بدون شک، حل ریشه‌ای مشکل طوفان‌های گرد و غبار و ریزگرد به زمان و هزینه نسبتا زیادی نیاز داشته و بسته به مکان و میزان مشکل، ممکن است بعضا بیش از یک دهه به طول بینجامد. طبیعی است که در این فاصله، شهروندان کماکان از هجوم و آسیب‌های ریزگردها در امان نبوده و نیاز به حفاظت در برابر این پدیده خواهند داشت. در این راستا لازم است که برنامه‌ای جامع برای مقابله با تاثیرات جانبی ریزگردها طراحی و اجرا گردد تا به کمک آن بتوان آسیب‌های این طوفان‌ها را به شهروندان و زیرساخت‌های شهری به حداقل رساند. بدیهی است چنین برنامه‌ای بایستی با ضمانت اجرایی بالا و توسط ارگان‌های سطح اول کشور ابلاغ گردیده به گونه‌ای که تمام دولت‌های وقت بر اجرای دقیق آن متعهد باشند. در چنین برنامه جامعی، نیاز است که بودجه و ساز و کار مربوط به موارد ذیل در نظر گرفته شود:

توجه ویژه به موضوع اطلاع رسانی به آحاد مردم در خصوص زمان‌های وقوع ریزگرد، وضعیت لحظه‌ای هوا و نحوه حفظ خود در برابر آسیب‌های احتمالی طوفان‌های گرد و غبار. این کار می‌تواند با استفاده از بسترهای مختلفی از قبیل بیلبوردهای الکترونیکی اعلام وضعیت لحظه‌ای هوا، بیلبوردهای تبلیغاتی هشداردهنده و آموزشی، سایت‌ها و کانال‌های آموزشی و اطلاع رسانی مجازی، راه‌اندازی سیستم پیامکی ویژه ریزگردها، پخش تراکت‌های آموزشی، برنامه‌های آموزشی تولیدی صدا و سیما و مواردی از این قبیل طراحی و اجرا شود.

انجام مطالعات پژوهشی بر روی ماسک‌های مناسب مناطق تحت نفوذ ریزگرد و اختصاص سهمیه چُنین ماسک‌هایی به عموم مردم به صورت رایگان.

تشویق مردم به دوجداره کردن درب و پنجره منازل و مکان‌های تجاری با اعطای وام‌های کم بهره و بلندمدت. این امر در ساختمان‌های دولتی نیز بایستی به شیوه مقتضی مد نظر قرار گیرد.

ارائه تسهیلات بهداشتی و درمانی برای آسیب دیدگان پدیده ریزگردها.

اختصاص سهمیه شیر به مردم بالاخص به افراد با درجه آسیب‌پذیری بالا نظیر کودکان و سالمندان.

اعطای تسهیلات و تشویق مردم به نصب دستگاه‌های تصفیه هوا جهت استفاده در روزهای ناسالم.

طراحی و آماده‌سازی برنامه‌ای جامع در وزارت آموزش و پرورش و وزارت خانه‌های متولی آموزش عالی برای جبران عقب افتادگی دانش آموزان و دانشجویان به دنبال تعطیلی‌های احتمالی ناشی از بروز طوفان‌های گرد و غبار.
بازطراحی فضای سبز شهری با اولویت کشت و کار درختانی که قابلیت به دام اندازی ذرات ریزگرد را به شیوه مناسب‌تری داشته باشند.پژوهش و یافتن پوشش‌های مناسب برای ترانسفورماتورهای برق و تعویض مقره‌ها با مواردی که نسبت به نشست گرد و غبار مقاوم بوده و یا اینکه به آسانی قابلیت شستشو داشته باشند
.اجرای تمهیداتی برای قطع نشدن شبکه آب شهری در صورت قطعی احتمالی برق به دنبال وقوع ریزگرد.
مطالعه دقیق تجربیات سایر کشورها در مقابله با پدیده طوفان های گرد و غبار و ریزگرد  و تبادل نظر با کارشناسان آن ها برای طراحی روش های موثر مقابله.
این موارد و موضوعاتی نظیر آن‌ها می‌توانند تا زمانی که مشکل ریزگرد به طور اساسی و ریشه‌ای مرتفع گردیده و یا حداقل از شدت آن کاسته شود، تبعات احتمالی آن‌ها را کاهش داده و از سلامت جسمی و روانی آحاد مردمی که درگیر این پدیده هستند، محافظت نمایند. شکی نیست که در این رابطه، خود مردم نیز بایستی به میدان آمده و با اقدامات فردی و اجتماعی خود، گام‌های موثری در حل موضوع بردارند. آموزش به فرزندان، پیروی از تدابیر اندیشیده شده توسط صاحب نظران، محافظت از خود و مشارکت در حفظ و بهبود فضای سبز می‌توانند از جمله مواردی باشند که شهروندان را به افرادی پویا در مقابله با اثرات جانبی پدیده ریزگردها تبدیل خواهند کرد.
انتهای پیام